خلاصة التواریخ (بهنداری)خلاصة التواریخ، کتابی به فارسی ، درباره تاریخ سلسله های مسلمان هند ، تألیف سوجان رای بَهنداری در قرن دوازدهم می‌باشد. این کتاب مشهورترین تألیف مورخان هندو در دوره بابریان هند است. ۱ - درباره مولفسوجان رای در شهر بتاله در بخش گورداسپور در پنجاب به دنیا آمد. [۱]
ظهورالدین احمد، پاکستان مین فارسی ادب، ج۲، ص۲۵۶، ج ۲، لاهور ۱۹۷۴.
اجداد او دبیر بودند و عمویش، میرآنند، که استاد او نیز محسوب می‌شد، از منشیان دستگاه راجا بهاری مل (صاحب دیوان شاهزاده داراشکوه ) بود [۲]
ظهورالدین احمد، پاکستان مین فارسی ادب، ج۲، ص۲۶۶، ج ۲، لاهور ۱۹۷۴.
[۳]
سیدمحمدعبداللّه، ادبیات فارسی مین هندوؤن کاحصّه، ص ۵۹ـ۶۰، لاهور ۱۹۶۷.
.احتمالا سوجان در دربار داراشکوه دبیری و منشیگری را آغاز کرد [۴]
سوجان رای بَهنداری، خلاصة التواریخ، ج۱، ص۶، چاپ خان بهادر ظفرحسن خان، دهلی ۱۹۱۸.
[۵]
آفتاب اصغر، تاریخ نویسی فارسی در هند و پاکستان، ج۱، ص۴۶۷، لاهور ۱۳۶۴ش.
او متبحر در فارسی ، عربی ، هندی و سنسکریت ، خوشنویسی ممتاز، دبیری توانا و لایق و مردی دانشمند بود [۶]
چارلز ریو، فهرست نسخه های خطی فارسی در موزه بریتانیا، ج ۳، ص ۹۰۷، لندن ۱۹۶۶.
[۷]
نبی هادی، دیکشنری ادبیات هندو- فارسی، ج۱، ص۶۷۷، دهلی نو، ۱۹۹۵.
.سوجان بعد از قتل داراشکوه در ۱۰۶۹، به مدت ۲۲ سال ملازم نواب ا میرخان عالمگیری شد و پس از رفتن نواب به کابل ، سوجان از خدمات دیوانی دست شست و عزلت اختیار کرد. ۱.۱ - تالیفاتاو جز خلاصة التواریخ، خلاصة الانشاء یا خلاصة المکاتیب را در ۱۱۰۵ تألیف کرد که در فن تَرَسّل است. [۸]
ظهورالدین احمد، پاکستان مین فارسی ادب، ج۲، ص۲۷۰، ج ۲، لاهور ۱۹۷۴.
انصاری [۹]
نورالحسن انصاری، فارسی ادب، ج۱، ص۴۷۶، بعهد اورنگزیب، دهلی ۱۹۶۹.
خلاصة السیاق را نیز به او منسوب کرده است.تألیف خلاصة التواریخ دو سال طول کشید و سوجان در چهلمین سال سلطنت اورنگ زیب (حکومت ۱۱۰۷)، آن را به پایان رساند [۱۰]
سوجان رای بَهنداری، خلاصة التواریخ، ج۱، ص۸، چاپ خان بهادر ظفرحسن خان، دهلی ۱۹۱۸.
اما در سال های بعد نیز مطالبی بدان افزود، از جمله مطالبی درباره وفات اورنگ زیب در ۲۸ ذیقعده ۱۱۱۸. [۱۱]
سوجان رای بَهنداری، خلاصة التواریخ، ج۱، ص۶۵، چاپ خان بهادر ظفرحسن خان، دهلی ۱۹۱۸.
۲ - محتواخلاصة التواریخ به سه بخش اصلی تقسیم می‌شود: بخش اول با ارزش ترین قسمت کتاب است. نویسنده در این قسمت به ۲۷ کتاب به عنوان منابع و مآخذ کار خود اشاره کرده و سپس به تحلیل و بررسی هر کدام از آن‌ها پرداخته است. [۱۲]
سوجان رای بَهنداری، خلاصة التواریخ، ج۱، ص۶ـ۸، چاپ خان بهادر ظفرحسن خان، دهلی ۱۹۱۸.
در این بخش همچنین، آداب و رسوم هندوان و فرهنگ و علوم و باورها و مذهب آن ها، جغرافیای هند و صوبه ها، محلات، شهرهای مهم، ساختمان ها و معادن و شخصیته ای مهم هندو ، محصولات و درآمد و مالیات هر صوبه ذکر شده است. بخش دوم کتاب به تاریخ راجاهای هندو از روزگاران قدیم تا زمان تسلط مسلمانان اختصاص دارد. این بخش با راجا جدهشتر شروع و به پتهو رای (یا پرتیهوی راج ، متوفی ۵۷۲) ختم می‌شود. بخش سوم، به تاریخ هند اسلامی اختصاص دارد و از روزگار سبکتگین غزنوی (حکومت: ۳۶۶ـ۳۸۷) تا زمان جلوس اورنگ زیب (۱۰۶۸) را دربرمی گیرد. ۳ - شیوه نگارشسوجان، برخلاف شیوه مؤلفان مسلمان، کتاب را بدون حمد و نعت آغاز کرده است. او بخش بزرگی از کتاب را به تاریخ مشروح و مبسوط سلاطین هندویِ پیش از اسلام اختصاص داده و پس از آن، تاریخ سلسله های مسلمان پیش از مغولان هند را به اختصار آورده است. وی تاریخ امپراتوران مغول به جز شاه جهان را، مفصّل و مشروح ذکر کرده است. سوجان جنگ ها و منازعات بین اورنگ زیب و برادرانش بر سر جانشینی شاه جهان را به تفصیل شرح داده است. با وجود آن‌که کتاب در سال چهلم سلطنت اورنگ زیب به پایان رسیده، [۱۳]
سوجان رای بَهنداری، خلاصة التواریخ، ج۱، ص۶۵، چاپ خان بهادر ظفرحسن خان، دهلی ۱۹۱۸.
ولی از وقایع آن دوره حرفی در میان نیست که از ارزش تاریخی اثر کاسته است. منبع او برای ذکر میزان درآمد و مالیات صوبه ها، کتاب آئین اکبری اثر ابوالفضل علّامی بوده و در مواردی اطلاعات دوره خودش را نیز آورده است. [۱۴]
سوجان رای بَهنداری، خلاصة التواریخ، ج۱، ص۷ـ۸، چاپ خان بهادر ظفرحسن خان، دهلی ۱۹۱۸.
[۱۵]
ظهورالدین احمد، پاکستان مین فارسی ادب، ج۲، ص۲۶۸، ج ۲، لاهور ۱۹۷۴.
۴ - جایگاه کتابخلاصة التواریخ بسیار مورد توجه مورخان هندی و غربی قرار گرفته است و افراد مختلف ضمیمه های بسیاری به نسخه های آن افزوده اند. [۱۶]
احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، ج۱۰، ص۴۶۴، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ش.
میرشیرعلی متخلص به افسوس، شاعر اردو زبان، بیش از همه باعث شهرت خلاصة التواریخ شد. او بخش اول خلاصة التواریخ را به اردو ترجمه کرد. این ترجمه آزاد که آرایش محفل نام دارد، نخستین بار در ۱۲۲۳/ ۱۸۰۸ در کلکته چاپ شد و به عنوان نمونه ای عالی از نثر اردو مقبولیت بسیار یافت و بارها تجدید چاپ شد. [۱۷]
نبی هادی، دیکشنری ادبیات هندو- فارسی، ج۱، ص۵۷۸، دهلی نو، ۱۹۹۵.
[۱۸]
جان داوسون، بررسی خلاصة التواریخ از سوجان رای، ج۸، ص۶ـ۷، در تاریخ هند گفتارهای مورخان درباره دوره محمدی، لاهور، خدمات کتاب اسلامی، ۱۹۷۶.
۵ - چاپخلاصة التواریخ را خان بهادر ظفرحسن خان در ۱۳۳۶/ ۱۹۱۸، در دهلی تصحیح و چاپ کرد. نسخه خطی این اثر در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران موجود است. [۱۹]
محمدتقی دانش پژوه، فهرست نسخه های خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج۱۵، ص۴۱۹۳، ج ۱۵، تهران ۱۳۴۵ش.
گفتنی است که از کتاب دیگری با همین نام، تألیف کلیان سینگ در قرن سیزدهم، نیز یاد شده است. ۶ - فهرست‌منابع(۱) آفتاب اصغر، تاریخ نویسی فارسی در هند و پاکستان، لاهور ۱۳۶۴ش. (۲) نورالحسن انصاری، فارسی ادب، بعهد اورنگزیب، دهلی ۱۹۶۹. (۳) سوجان رای بَهنداری، خلاصة التواریخ، چاپ خان بهادر ظفرحسن خان، دهلی ۱۹۱۸. (۴) محمدتقی دانش پژوه، فهرست نسخه های خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج ۱۵، تهران ۱۳۴۵ش. (۵) ظهورالدین احمد، پاکستان مین فارسی ادب، ج ۲، لاهور ۱۹۷۴. (۶) سیدمحمدعبداللّه، ادبیات فارسی مین هندوؤن کاحصّه، لاهور ۱۹۶۷. (۷) احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ش. (۸) جان داوسون، بررسی خلاصة التواریخ از سوجان رای، در تاریخ هند گفتارهای مورخان درباره دوره محمدی، لاهور، خدمات کتاب اسلامی، ۱۹۷۶. (۹) نبی هادی، دیکشنری ادبیات هندو- فارسی، دهلی نو، ۱۹۹۵. (۱۰) چارلز ریو، فهرست نسخه های خطی فارسی در موزه بریتانیا، لندن ۱۹۶۶. ۷ - پانویس
۸ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «خلاصة التواریخ»، شماره۷۱۶۶. |